Trong số những công trình kiến trúc đặc thù Pháp quốc hơn trăm năm trước, Nhà hát lớn (Grand-Théâtre de Saigon) là hình ảnh tiêu biểu cho một Sài Gòn Hòn Ngọc Viễn Đông. Kiểu kiến trúc Nhà hát lớn theo lối Flamboyant, cửa chính mặt tiền nhà hát có vòm cong lõm với các bậc cấp đi vào tương tự như Viện Bảo tàng Nghệ thuật Petit Palais tại Paris xây cất cùng năm (1898). Công trình Nhà hát lớn do ba Kiến trúc sư Félix Olivier, Ernest Guichard và Eugène Ferret thực hiện đến năm 1900 thì khánh thành.
--------
Trong cuốn Sài Gòn năm xưa, cụ Vương Hồng Sển đã cho biết ngay từ năm 1863, chỉ sau khi chiếm được thành Gia Định tầm bốn năm, Pháp đã đưa đoàn hát đầu tiên từ chính quốc sang biểu diễn phục vụ cho quan chức, sĩ quan, binh lính Pháp tại Sài Gòn. Do lúc đó chưa có rạp nên đoàn hát diễn tạm ở nhà gỗ của thủy sư đề đốc La Grandière, tại nơi gọi là Công trường Đồng Hồ (Place de l’Horloge) (góc Nguyễn Du - Đồng Khởi hiện nay).
Nhận thấy nhu cầu giải trí của người Pháp tăng cao, nhà hát được xây tạm tại lô đất đường Catinat, là chỗ khách sạn Caravelle bây giờ. Sau đó một thời gian bắt đầu khởi công xây dựng Nhà hát lớn vào năm 1898.
Mặc dù là một công trình để phục vụ cho người Pháp nhưng dự án lại không được chính người Pháp ở Sài Gòn ủng hộ, thậm chí rất nhiều ý kiến phản đối vì cho rằng nhà hát nhỏ (chưa đầy 600 ghế) mà chi phí lại quá lớn, tiêu tốn tới 2.500.000 francs nhưng dự án vẫn cứ được triển khai vì ông thị trưởng Paul Blanchy nghĩ khác. Ông cho rằng một TP lớn như Sài Gòn phải có nhà hát lớn dùng cho hoạt động văn hóa, xứng đáng với vị thế của nó.
Sau khi khánh thành, nhà hát được người dân Việt gọi là nhà hát Tây, vì chỉ biểu diễn cho Tây bởi các đoàn hát Tây. Việc mời các đoàn hát từ Pháp qua lấy từ ngân sách TP nên bị phản đối, thành ra ít biểu diễn, nhiều người muốn nhà hát trở thành nơi hòa nhạc. Trong hai cuộc chiến tranh thế giới, nhà hát hầu như bị bỏ không vì người Pháp ít có dịp tổ chức hay đi xem. Ngoài ra, năm 1944 nhà hát bị máy bay Đồng minh ném bom trúng hư hại, phải tu sửa khá lâu.
Cũng vì quá vắng và ít hoạt động trong bốn năm Thế chiến lần thứ I mà đến năm 1918, chính quyền TP đã cho phép Nhà hát lớn làm nơi trình diễn cho cả người Việt và nhờ vậy ngày 18-11-1918, lần đầu tiên người Việt Nam tổ chức biểu diễn tại Nhà hát TP với một màn trình diễn kịch pha cải lương.
Nhưng ngay cả việc có thêm các chương trình của người Việt cũng không cứu vãn được sự vắng vẻ, vì “khách ăn chơi bị các hộp đêm, quán ăn có nhạc, có khiêu vũ giúp vui thu hút gần hết, còn một mớ khác lại thích cine, chớp bóng nói, vừa lạ vừa hấp dẫn hơn” (Vương Hồng Sển).
Dung nhan theo thời gian Khởi thủy có ba KTS đã nộp đồ án dự thi: Ferret, Genêt và Berger và Ferret đã thắng. Công trình được giao cho KTS Guichard thi công. Trên một diện tích xây dựng gần 3.200 m2, nhà hát được thi công một trệt, hai lầu với kiến trúc mặt tiền cũng như các họa tiết hoa văn khá giống bảo tàng Petit Palais tại Paris khánh thành cùng năm đó. Ngoài sân khấu chính với gần 600 chỗ ngồi, rạp được trang bị hệ thống ánh sáng hiện đại. Các họa tiết trang trí lẫn vật liệu xây dựng chính đều được đặt hàng sản xuất và vận chuyển từ Pháp qua.
Với kiến trúc kiểu cổ, với các phù điêu hoa văn và nhiều họa tiết, cùng với hai pho tượng nữ thần bán khỏa thân trước cửa vào theo phong cách Phục Hưng, dù nhận được nhiều lời khen nhưng sau này cũng không ít ý kiến chỉ trích là chi tiết rườm rà, nệ cổ… thế nên đến năm 1943 có đợt tu sửa lại nhà hát, rất nhiều họa tiết trang trí và cả hai pho tượng lớn cũng bị tháo dỡ nhằm tạo nên một bộ mặt hiện đại, trẻ trung và tươi mới cho Nhà hát.
Sau 1954, Nhà hát TP được chuyển công năng thành Tòa nhà Quốc Hội, rồi Hạ Nghị Viện của chế độ Việt Nam Cộng hòa. Người ta phải thay đổi lại bộ mặt cho phù hợp với công năng mới, các họa tiết hoa văn nhỏ tiếp tục bị dỡ hẳn, hàng cột tròn bị phá bỏ. Phần họa tiết trang trí hoa văn trên cửa đi vào được thay đổi thành các đường kẻ sọc ngang gây cảm giác như kinh tuyến và vĩ tuyến trên địa cầu. Lối kiến trúc tạo đường nét vuông vức để phù hợp với vị thế của một trụ sở hội họp chính trị.
Nơi đây cũng diễn ra cuộc họp cuối cùng ngày 27/4/1975 của Tổng thống Trần Văn Hương với các nghị sĩ, tướng lãnh trao quyền cho tổng thống và thủ tướng mới trước khi Sài Gòn thất thủ.
Hơn 40 năm sau, kế hoạch phục chế Nhà hát TP lại quyết định phục dựng như nguyên bản ban đầu, tức là trả lại các hoa văn và tượng y như cũ. Sau 100 năm tồn tại và thay đổi, nay dung nhan của Nhà hát TP đã quay trở lại đẹp như thuở ban đầu.
Một điều vô cùng đặc biệt: Đó là khi những người thợ bắt đầu đập bỏ lớp phù điêu trang trí ở mặt trước của nhà hát, họ đã ngỡ ngàng khi những lớp vữa và gạch rơi xuống thì phía sau đã lộ ra một lớp phù điêu khác còn nguyên vẹn. Thì ra khi tu sửa Nhà hát TP năm 1955, những KTS lúc đó đã không nỡ đập bỏ lớp phù điêu nguyên thủy hay dùng vữa đắp đè lên nó mà họ chọn giải pháp xây một bức tường cách phù điêu cũ 20 cm để giữ gìn nguyên trạng. Có lẽ họ cũng hình dung một ngày nào đó trong tương lai, nếu nhà hát được phục chế như cũ thì hậu thế không phải mất công sức lẫn tiền bạc cho lớp phù điêu này.
Phạm Trường Giang
